Jacek Malczewski był malarzem, przedstawicielem nurtu neoromantycznego w sztuce przełomu XIX i XX wieku, symbolistą o wielkiej inwencji tematycznej, poetyckiej wyobraźni i sugestywności malarskiego oddziaływania i największym – obok Stanisława Wyspiańskiego – artystą okresu Młodej Polski.
Urodził się 14 lipca 1854 r. w Radomiu, w rodzinie urzędniczej o starych szlacheckich korzeniach. Charakteryzujące tę gałąź Malczewskich (herbu Tarnawa) przywiązanie do tradycyjnego etosu szlacheckiego, głęboka wiara o odcieniu mistycznym i franciszkańskim, patriotyzm i nastawienie demokratyczne kształtowały od dziecka osobowość przyszłego artysty. Wyniesione z domu wartości i silne przeżycia z dzieciństwa, jak np. tragiczne wydarzenia powstania styczniowego 1863 r., znalazły później odzwierciedlenie w ideach, tematach i motywach obrazów Malczewskiego. Ojciec Jacka, Julian, człowiek wykształcony, erudyta, entuzjasta sztuk pięknych i literatury, zwłaszcza poezji Juliusza Słowackiego, zadbał troskliwie o ogólną edukację syna oraz rozwój jego zdolności plastycznych, ujawnionych już w wieku chłopięcym.
Lata 1867-71 spędził Jacek w Wielgiem, w majątku wuja Feliksa Karczewskiego, gdzie wspólnie z kuzynami przygotowywał się do nauki w gimnazjum. Od 1869 r. nauczycielem chłopców był Adolf Dygasiński – powstaniec styczniowy, pedagog, przyszły pisarz naturalistyczny. Lata spędzone na wsi obudziły zainteresowanie Malczewskiego folklorem i przyrodą, rozwinęły jego wrażliwość na piękno natury. W tym czasie Jacek intensywnie rysował, próbował malować.
Od sierpnia 1871 r. Malczewski przebywał w Krakowie, uczęszczał do gimnazjum i na lekcje rysunku u Leona Picarda. Od jesieni 1872 r. był jednocześnie wolnym słuchaczem Szkoły Sztuk Pięknych, której studentem został w lutym 1873 r., zachęcony przez Jana Matejkę – dyrektora szkoły i największy ówczesny autorytet artystyczny. Jesienią 1876 r. wyjechał do Paryża, gdzie uczęszczał do Ecole des Beaux-Arts.
Po powrocie do Krakowa Malczewski ponownie zapisał się do klasy Jana Matejki w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, którą na skutek nieporozumień z mistrzem opuścił w 1879 r. Formację artysty Malczewski uzupełnił podróżami za granicę. Wyjeżdżał kilkakrotnie do Wiednia, w 1880 r. do Mediolanu i Wenecji, w 1884 r. do Grecji i Azji Mniejszej wraz z ekspedycją archeologiczną, w 1890 r. do środkowych Włoch, na przełomie 1885 i 86 r. oraz w 1892 r. do Monachium.
Po studiach Malczewski osiadł w Krakowie. Opuszczał miasto między innymi dla dłuższych pobytów w Radomskiem, dla plenerów na Podolu i Ukrainie. Po ślubie z Marią Gralewską w 1887 r. bywał także u rodziny żony w Starym Sączu. Po wybuchu I wojny światowej Malczewski wyjechał wraz z rodziną do Wiednia, skąd powrócił do Krakowa w 1916r.
W latach 1896-1900 i 1910-21 Malczewski był profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a w okresie 1912-14 rektorem tej uczelni. Uczył również rysunku i malarstwa w prywatnych szkołach artystycznych Krakowa. W 1897 r. Malczewski był jednym z członków-założycieli Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, od 1898 r. również członkiem Secesji Wiedeńskiej. Od 1902 r. należał też do Stowarzyszenia Artystów Polskich, a w latach 1908-10 do Grupy Zero.
Malczewski zadebiutował publicznie na wystawie lwowskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w 1875 r. Od 1877 r. wystawiał regularnie w Krakowie, od 1879 r. w Warszawie i innych miastach polskich. Od 1888 r. eksponował też wielokrotnie swe prace za granicą, przede wszystkim w Berlinie, Monachium, Wiedniu, Paryżu, ale również w Rzymie, Wenecji, Brukseli, Chicago czy St. Louis. Jego obrazy wielokrotnie otrzymywały nagrody i medale zarówno w Polsce, jak i za granicą. Pierwsza wystawa indywidualna Malczewskiego odbyła się w 1903 r. w siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie i Krakowie oraz w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, a za granicą – w 1911 r. w pawilonie wystawowym Secesji Wiedeńskiej. W 1921 r. za całość dokonań artystycznych został odznaczony orderem Polonia Restituta.
Malczewski stopniowo wycofywał się z czynnego życia. W ostatnich latach artysta wiele czasu spędził u swych sióstr w Lusławicach i córki Julii w Charzewicach. Z Lusławic właśnie, gdzie Malczewski dysponował letnią pracownią wzniesioną w parku dworskim, pochodzi wiele jego znakomitych późnych obrazów, np. Przekazanie palety, Pusty dwór, okoliczne pejzaże, widoki pobliża dworu, tryptyk Mój pogrzeb. W tych latach na skutek poważnej choroby oczu tracił wzrok, czuł się zmęczony, malował coraz mniej. Zmarł w Krakowie 8 października 1929 r. 12 października trumnę ze zwłokami Jacka Malczewskiego, ubranymi w habit tercjarski, złożono przy dźwiękach dzwonu Zygmunta w podziemiach kościoła na Skałce w Krakowie.
Malczewski pozostawił około 2000 obrazów olejnych, niezliczone studia i rysunki. Żaden malarz nie namalował także tylu autoportretów, artysta wykonał ich ponad 150. W pierwszym okresie – do ok. 1894 r. przeważa w twórczości Malczewskiego realistyczne ujęcie rzeczywistości. Większość powstałych wówczas obrazów przedstawia sceny martyrologii narodu polskiego związane z represjami popowstaniowymi. Po nim następuje okres, w którym przesłanie do widza ma charakter symboliczny, niejednoznaczny, choć nadal dotyczy problematyki patriotycznej.
Po 1900 r. motywy ojczyzny, sztuki oraz życia i śmierci stały się tematem licznych dzieł wiążących się ze sobą w obszerne, symboliczne serie i cykle. Malczewski malował również dużo portretów, pejzaży, kompozycje baśniowo-folklorystyczne. Dla wyrażenia prawd ogólnoludzkich artysta sięgał też po tematy biblijne, łączył je z motywami antycznymi i osadzał w kontekście własnych przeżyć.
Jacek Malczewski należy do malarzy najlepiej i najoryginalniej komponujących dzieła. Od pierwszych do ostatnich prac uderzającą cechą jest świetne reżyserowanie płaszczyzny. Dzięki mistrzostwu formy i sile niezwykłej wyobraźni, malarz przekroczył realizm w kierunku symbolizmu. Był to symbolizm w znacznym stopniu nowy, niekonwencjonalny, wychodzący poza typowe dla epoki przejawy. Malczewski przekroczył także symbolizm w kierunku nadrealizmu. Rzeczywistość realna jest w jego obrazach zinterpretowana przez podświadomość w osobliwy sposób, przekształcona i przeniknięta tajemnicą, tak, że każdy przedmiot nabiera nowych, zaskakujących znaczeń.
Jeżeli spośród wszystkich obrazów Malczewskiego, wybrano by najwybitniejsze, to ich liczba wystarczyłaby na więcej niż jeden życiorys twórczy. Owe dzieła stawiają Malczewskiego w gronie najoryginalniejszych i najwybitniejszych malarzy europejskich. Sztukę Malczewskiego można przeżywać wciąż na nowo, w różnych okresach życia, stale odnajdując w niej coś nie zauważonego dotąd.